A Look Through The Ice / Vidi Tra La Glacio
As asserted in part 1, Esperanto is a transparently thin layer of ice over the ocean of our dreams. The implication, is that other languages are not as thin, and one has to strain more to clearly see the creatures beneath. The truth is, the thickness varies with topography, and the most masterful writers take their readers to where the ice is thinnest. This means that translation between two topographically divergent languages will preserve the meaning of the original but lose the form — a skeleton with the wrong flesh. While we saw a brief example in the previous post, of how the combinatorics of Esperanto give us the flexibility to express almost any thought, I would like to now give you an example of how that flexibility allows one to translate a poem in a very faithful way, preserving both meaning and form — something that translators into English have struggled with for generations.
Ni asertis en la parto 1a, ke Esperanto estas travideble maldika tavolo el glacio sur la maro el niaj sonĝoj. Ni implicis, ke aliaj lingvoj estas pli dikaj ol Esperanton, kaj oni bezonas pli labori pro klare vidi la bestojn sub la glacio. La vero estas, ke la dikeco ŝanĝas kun la topografio, kaj la plej estraj verkistoj gvidas iliajn legistojn al lokoj kie la glacio estas plej maldika. Ĉi tio signifas ke tradukaĵo inter duaj topografiej diverĝaj lingvoj konservos la signifo de la origina verko sed perdos ĝia formo — ostaro kun malĝusta karno. Kvankam ni vidis mallongan ekzemplon en la antaǔa parto, kiel la vorteta kombinaĵo de Esperanto donas al nin la flekseblo por esprimi preskaǔ ia ajna penso, mi volas nun doni al vin ekzemplo pri kiel ĉi tio flekseblo permesas oni ke traduki poemo fidele, konservi kaj signifo kaj formo — tradukistoj en la Angla baraktis por atingi generacie.
We will look at the Finnish national epic, the Kalevala. It is notable because it is written in a language that is not Indo-European (but rather Uralic), and it is written in an alliterative verse — meaning that it is meant to be sung and that it uses alliteration as a rhyme. Furthermore, this is an epic that influenced the literature of an entire nation (Finland), and inspired an entire genre (Tolkien drew a lot of inspiration from the Kalevala — his constructed language Quenya was inspired by Finnish (which has a dialect named Kven), and his legendarium has analogous dieties, characters, and artifacts). This should discredit the — incorrect and foolish — notion that Esperanto is too Euro-centric to be universal, while also demonstrating that it is flexible enough to express art and precise enough to express meaning.
Ni rigardos la Finna popola eposo, la Kalevala. Ĝi estas rimarkinda ĉar ĝi estas skribanta en lingvo kiu ne estas Hindeǔropa (sed anstataǔ estas Urala), kaj estas skribanta kun aliteracia verso — kiu signifas ke ĝi estas kreita por kanti kaj ke ĝi uzas aliteracio kiel rimskemo. Plue, ĉi tio eposo influis la literaturo de la Finna popolo, kaj plifervorigis tutan ĝenron (Tolkino ĉerpis multajn ideojn el la Kalevala — lia konstrua lingvo Quenya inspirigis de la Finna lingvo (kiu havas dialekton nomita Kven), kaj lia legendaro havas analogaj dioj, roluloj, kaj artefaktoj). Ĉi tio devus renversi la — malĝusta kaj malsaĝa — ideo ke Esperanto estas tro Eǔrocentra por esti universala lingvo, kaj ankaǔ montri ke ĝi estas fleksebla sufiĉe por esprimi arto kaj precisa sufiĉe por esprimi signifo.
We will look at the Kalevala being sung, at 3 English translations of the first 2 sentences of the kalevala, and at 1 Esperanto translation. The English translations are the 1888 by Crawford, the 1988 by Friberg, and the 1989 by Bosley. The Esperanto translation is the 1985 by Leppakoski.
Ni rigardos la kantadon de la Kalevala, kaj 3 anglan tradukojn de unuaj 2 frazoj de la Kalevala, kaj 1 Esperantan tradukon. La anglaj tradukoj estas la 1888 de Crawford, la 1988 de Friberg, kaj la 1989 de Bosley. La Esperanta traduko estas la 1985 de Leppakoski.
Look at this video of the Kalevala being sung, and keep the rhythm in mind.
Rigardu ĉi tiu video de kantado de la Kalevala, kaj parkeru la ritmo de la versoj.
The first 2 sentences by Friberg.
La unuaj 2 frazoj de Friberg.
I am wanting, I am thinking, to arise and go forth singing, sing my songs and say my sayings, hymns ancestral harmonizing, lore of kindred lyricking. In my mouth, the words are melting, utterances overflowing, to my tongue are hurrying, even against my teeth they burst.
The first 2 sentences by Bosley.
La unuaj 2 frazoj de Bosley.
I have a good mind, take into my head, to start off singing, begin reciting, reeling off a tale of kin, and singing a tale of kind. The words unfreeze in my mouth, and the phrases are tumbling, upon my tongue they scramble, along my teeth they scatter.
The first 2 sentences by Crawford.
La unuaj 2 frazoj de Crawford.
Mastered by desire impulsive, by a mighty inward urging, I am ready now for singing, ready to begin the chanting, of our nation's ancient folk-song, handed down from by-gone ages. In my mouth the words are melting, from my lips the tones are gliding, from my tongue they wish to hasten, when my willing teeth are parted, when my ready mouth is opened, songs of ancient wit and wisdom, hasten from me not unwilling.
The first 2 sentences by Leppakoski.
La unuaj 2 frazoj de Leppakoski.
Menso mia estas ema, cerbo mia certe celas kanti nun, komenci ruli tiujn riĉajn rasajn runojn, kiujn la prapatroj pensis, kreis nia nobla gento. Vortoj en la buŝo bolas, versoj laǔ la lango svarmas, ritmoj interdente rajdas, melodioj moduliĝas.
You will notice that the Esperanto translation makes use of alliterations or near-alliterations. You will also notice that the translator made some inspired choices that enabled alliterations (i.e. vortoj en la buŝo bolas means words in my mouth boil, instead of the more literal and faithful melt or unfreeze). The use of moduliĝas instead of modulas is a bit of a puzzle — both words mean the same thing and alliteration is no better with one instead of the other. It all becomes clear when we try to sing the words (really go try it) according to the video above — the extra syllable "iĝ" is needed to maintain the rhythm. In other words, the Esperanto translator managed to produce a faithful translation of a completely non-Indo-European work, while conserving both the meaning and the form of the original. Far from a skeleton with the wrong flesh — it is a reincarnated body with the right soul.
Vi rimarkos ke la Esperanta traduko uzas aliteracioj kaj preskaǔaj aliteracioj. Vi ankaǔ rimarkos ke la tradukisto sprite elektis vortoj kiuj ebligis aliteraciojn (ekz. vortoj en la buŝo bolas, anstataǔ la pli rekta vortoj en la buŝo fandas). La uzo de vorto "moduliĝas" anstataǔ "modulas" estas enigmeto — ambaǔ vortoj havas saman signifon kaj neniu vortoj pliigas la aliteracion. Ĉio klariĝas kiam ni provas kanti la vortojn (vere provu) laǔ la prealudita video — la plua silabo "iĝ" estas bezona por konservi la ritmo. Aliavorte, la Esperanta tradukisto sukcesigis tre fidela tradukaĵo de tute ne-Hindeǔropa verko, kaj konservis kaj la signifo kaj la formo de la originalo. Malproksime ol ostaro kun malĝusta karno — ĝi estas reenkarniĝa korpo kun la ĝusta animo.
Postlude / Postludo
A helpful redditor has pointed out a mistake. Moduliĝas and modulas are not synonyms — though moduligas and modulas may be (I will investigate) — the former is intrasitive (i.e. to become modulated) and the latter is transitive (i.e. to modulate). Another helpful redditor has directed me to a fascinating analysis of the history of the meter of Esperanto translations of the Kalevala — there has been more than one attempt, contrary to my claim above — and specifically an analysis of the Leppakoski translation.
Helpa redditulo indikis eraro en ĉi tio skribaĵo. Moduliĝi kaj moduli ne samsignifas — kvankam moduligi kaj moduli eble samsignifas (mi esploros) — moduliĝi estas netransitiva (i.e. iĝi modulita) kaj moduli estas transitiva. Alia helpa redditulo direktis min al interesega analizo de la historio de la metro en la Esperantaj tradukoj de la Kalevala — estis pli ol unu provo, kontraǔ mia aserto — kaj specife analizo de la Leppakoski traduko.